Bilginler bazen Thales'e ya da Akragaslı Empedokles'e güneş tutulmalarıyla ilgili ilk doğru teoriyi atfederler, ancak bilimsel olarak doğru olan Anaksagoras'tır.
Yunan filozof Clazomenae'li Anaxagoras (yaklaşık M.Ö. 500-428) hem güneş hem de ay tutulmaları hakkında doğru teoriyi öneren ilk kişi miydi? Bir yüzyıldan fazla bir süre önce yaşamış olan Thales'in bir iddiası vardır. Anaksagoras'ın çağdaşı Akragaslı Empedokles'in de adı geçmektedir. Filozof Daniel W. Graham ve astronom Eric Hintz, "belki de ilk deneysel astronom" olarak adlandırdıkları Anaksagoras'a ödül verilmesini savunmak için bir araya geliyor.
"Thales'in bir tutulmayı tahmin etme ya da açıklama becerisi hakkında ciddi şüpheler var" diye açıklıyorlar, "ve ondan sonra kimsenin Anaksagoras ve Empedokles'in dönemine kadar tutulmalar hakkında doğru bir anlayışa sahip olduğuna dair bir işaret yok. Thales'in içgörüleri ne olursa olsun, tutulmalarla ilgili açıklamalar Anaksagoras'ın zamanına kadar bilimsel bir temele oturtulmamıştır."
Graham ve Hintz, Anaksagoras'ın tutulma teorisinin "esasen doğru" olduğunu yazıyor. Buradaki uyarı, Anaksagoras'ın Dünya'nın kozmosun merkezinde yer alan ince, düz bir disk olduğunu düşünmesidir. Girdaplar tarafından havada tutulan diğer gök cisimleri Dünya'nın yörüngesinde dönüyordu. Güneş kendi ışığını üretiyor, Ay ise Güneş'in ışığını yansıtıyordu.
Anaksagoras, Dünya Güneş ile Ay arasındayken bir ay tutulması olduğunu varsaydı: Dünya'nın oluşturduğu gölge ya da umbra Ay'ın yüzeyini karartıyordu. Ay, Güneş ile Dünya arasındayken de güneş tutulması oluyordu: Ay'ın gölgesi ya da umbrası Dünya'nın yüzeyini karartıyordu. Bunlar artık basit şeyler, ancak "zamanında [Anaksagoras'ın] teorisi, bildiğimiz kadarıyla dünya tarihinde tutulmanın bilimsel olarak doğru ilk açıklamasına yönelik ani bir ilerlemeye işaret ediyordu."
Ancak Graham ve Hintz'e göre Anaksagoras bununla yetinmedi. Güneş tutulmasının bilimsel bir araç olarak kullanılabileceğini fark etti. Ay'ın gölgesi, Ay'ın büyüklüğünü hesaplamak için kullanılabilirdi. Ve Güneş'in.
"Tutulmanın görülebildiği alan Ay'ın gölgelediği alanla sınırlı olacaktı" diye yazıyorlar, "ve Ay'ın büyüklüğü kabaca Dünya'daki gölgesiyle aynı olacaktı. Eğer Güneş Dünya'dan Ay'dan çok daha uzakta olsaydı, Ay'dan çok daha büyük olabilirdi."
Anaksagoras'ın hesabına göre Ay, Yunanistan anakarasının güney ucundaki yarımada olan Peloponez kadar büyüktü. Dolayısıyla Güneş de Mora Yarımadası'ndan daha büyük olmalıdır.
[Açıkçası Güneş, yaklaşık 8.320 mil kare/21.549 kilometre kare olan Mora Yarımadası'ndan çok daha büyüktür. Güneş'in hacmini doldurmak için 1,3 milyon Dünya gerekir. Ancak önemli olan Anaksagoras'ın Güneş'in kesinlikle göründüğünden daha büyük olduğunu göstermiş olmasıdır].
Peki Anaksagoras'ın bu hesaplamasına hangi güneş tutulması yol açtı? 1970'lerde akademisyenler MÖ 557 ve MÖ 463 tutulmalarını ortaya atmışlardır. Graham ve Hintz aynı fikirde değil: MÖ 557, Anaksagoras'ın yaşadığı dönemden yarım yüzyıl önceydi; MÖ 463'teki tutulma ise Mora Yarımadası'nda değil, Yunan anakarasının daha kuzeyinde görülüyordu. "Anaksagoras'ın olgunluk döneminde Yunan topraklarında fark edilebilen" diğer tek güneş tutulması, Anaksagoras'ın yaklaşık yirmi iki yaşında olduğu M.Ö. 478 yılındaki tutulmadır. Bu tutulmada Ay'ın gölgesi, kabaca dairesel bir kara parçası olan Peloponez'in neredeyse tamamını kaplamıştır. Yazarlara göre bu tutulma "Anaksagoras'ın Güneş'in büyüklüğünü ölçmesinin tek dayanağıdır".
Yılda en az iki kez, hatta beş kez Güneş tutulması yaşanır. Kısmi ya da tam Güneş tutulmalarının çoğu dünya nüfusunun çoğunluğu tarafından görülmez: Dünya'nın yaklaşık dörtte biri büyüklüğündeki Ay, büyük kardeşinin yüzeyi boyunca dar odaklı bir gölge oluşturur. Bu durum, tutulma kovalama fenomenine yol açmıştır; tutulmaları, özellikle de Kuzey Amerika'nın dar bir alanından geçen bu yılki 8 Nisan 2024 tutulmasında olduğu gibi tam tutulmaları yakalamak için evden uzaklara seyahat etmek. Umbraphiles (gölge severler) olarak da bilinen tutulma kovalayıcıları, türlerinin sembolik olarak ilkinin onuruna Anaxagorasians olarak da adlandırılabilir.
Not: Matthew Wills’e ait bu makale, https://daily.jstor.org adlı siteden alınmış ve www.felsefearenasi.com.tr editörleri tarafından Türkçeye çevrilmiştir:
Comments